Berlin Muahedesinin “dahili ıslahat yapma” işini Babıali kısmen ihmal etmişti. Fakat müdahale fırsatlarını arayıp duran İngiltere bilhassa Gladiston’un başvekili olmasından sonra, bizim ıslahat işimizle alakadar olmaya başladı. Gladiston 1880’de Başvekil olunca Babıali’ye bir nota vererek “Berlin Muahedesinin, “Ermenilerle meskûn vilayetlerde ıslahat yapılmasını isteyen” maddesini hatırlatarak ıslahat yapılmasını istedi. Bu tarihte Batum’da da gizli bir “Ermeni Taşnak Cemiyeti” faaliyete geçmiş müstakil bir Ermenistan’ın teşekkülünü istemeye başlamıştı. Avrupa’nın, Amerika’nın, Türkiye’nin muhtelif yerlerinde şubeler açarak çalışan bu cemiyeti İngilizler teşvik, himaye ve yardım ediyorlardı. İngiliz Başvekilinin Babıâli’ye tebliğ ettiği;5 sene müddetle vali tayin edilmesini, Vilayetlerdeki Türk ve Ermeni çoğunluğuna göre, Türk ve Ermeni memur tayin edilmesini, Ermenilerle karışık bir karma jandarma teşkilatının tesis edilmesini isteyen,” notasına ret cevabı verildi.
Rusya’da bir “Ermeni Devleti” kurulursa, kendi idaresindeki Ermenilerle birleşeceğini, İngilizler tarafından himaye gören bir Ermeni Devleti teşkil edilirse, Kafkaslardan cenuba sarkamayacağını düşünerek bize müzahir görünmekte idi.
Rusya’nın bu davada bize müzahir görünmesinden de istifade edilerek Ermenilerin bir isyanına karşı hazırlık yapıldı. Derken 1891’de Ermeniler, merkezi Bitlis vilayeti olmak üzere isyan ettiler. Fakat hazırlıklı bulunulduğu için bu isyan derhal bastırıldı. Fakat Taşnak Cemiyeti yaptığı neşriyat ile: “Ermenilerin Türkler tarafından katliam edildiklerinden” bahisle şikâyete başladılar. Aynı tarihlerde de İstanbul’da da Ermeniler olaylar çıkarmışlar, bomba, silah tabanca ile Müslümanlara saldırmışlardı. Teşkilatsız ve hazırlıksız olan Türkler Ermenilere sopa ile mukabele etmek zorunda kaldı. Hadiseden bir gün sonra Rus baş tercümanı Maksimof eline geçirdiği kocaman bir sopa ile doğruca saraya geldi. Başkatip Tahsin Paşa’ya: “Türkler zavallı Ermenileri bu sopalarla sokak ortasında öldürüyorlar. Bu hal sizin için iyi olmaz” demişti. O sırada kilise duvarlarında Ermenilere ait binlerce mavzer bulunmuştu. O sırada bir iş için saraya gelen Masimof’a Tahsin Paşa’da “Ermenilerin silah, bomba, dinamit ve mavzerle yaptıkları tecavüzleri, Türkler ancak sopa ile defederek nefislerini müdafaaya çalışıyorlar. Taraflardan acaba hangisi zavallıdır? Halin içyüzünü bilenler bari insaf sahibi olsalar” deyince Maksimof hiç sesini çıkarmamıştır. Yine Tahsin Paşa, hatıratının bir yerinde: “Ermeni tedhişçilerine kimin para gönderdiğini biliyordu. Bunların çoğu devlet müteahhitliği saray sarraflığı edenlerdi. Abdülhamit Ermenilere sarraflık müteahhitlik verilmemesini kat’ı bir lisanla emretti. Onlara iktisadi bir darbe vurmak istiyordu. Cidden sarsılan Ermeniler araya Ermeni Patriğini, Hariciye Müsteşarı Ermeni Artin Paşa’yı, Hariciye hukuk Müşaviri Gabriel Noradonkıyan Efendi’yi koyarak, artık Ermenilerin isyandan vazgeçeceklerine, çetelerin dağılacağına, bir daha bu halin tekerrür etmeyeceğine dair yeminler edip şefaat ve af diledilerse de Padişah dinlemedi” diyor.
İşte bu hadiselerden sonra Ermeniler, Abdülhamit’e suikast tertip edip onu saatli bomba ile havaya uçurmak istediler. Kimsenin sevmediği Abdülhamit, millete zarar veren, halkı katleden Ermenilerle bu şekilde mücadele ederken yine bir Ermeni teşkilatının hazırladığı suikasttan Padişah’ın, bir tesadüf eseri olarak kurtulmasını “milli şairimiz” Tevfik Fikret’in:
“Ey şanlı avcı, damını beyhude kurmadın.
Attın… Fakat yazık ki, yazıklar ki vurmadın
Dursaydı bir dakikacığız devr-i bi-sükûn.
Bir hayır olurdu, misli asırlarca geçmemiş”
Diye bu Ermeni suikastçısını adeta methedercesine konuşmasını insan ayıplamaktan kendisini alamıyor. Hürriyet, İstiklal, demokrasi; vatan ve millet ile kaimdir.
Bu hadiseler üzerine İngiltere başta olduğu halde devletler Babıali’ye baskı yapmaya başladılar. Babıali hadiseleri mahallinde tetkik etmesi için İngiliz Fransız, Rus ve Türk delegelerinden müteşekkil bir komisyonun kurulmasını teklif etti. İngiltere buna yanaşmadı. Fakat bu sırada Gladiston’ un düşmesi, Rusların da Ermeni meselesinde İngiltere’ye yardımcı olmaması sebebiyle İngilizler, “Berlin muahedesi” ile vaat edilen ıslahatın yapılması ile, iktifa etti. Bütün bunlar, Babıali’nin İngiltere’ye karşı soğumasını, Almanya’ya yaklaşmasını hazırladı. İkinci Abdülhamit- ikinci Wilhelm dostluğunun bir sebebi de bu oldu. Almanya’dan askeri personel getirmemiz, Anadolu demir yolu inşaatı imtiyazını vermemiz, bu dostluk üzerine kuruldu. Gittikçe artan bu yakınlaşma bizim I. Cihan Harbi’nde Almanlar tarafına girmemizi hazırladı.
YORUMLAR