Cumhuriyet Dönemi Hükümet Sistemleri -1

Türkiye, 24 Haziran 2018 tarihinden sonra yeni bir hükümet sistemine geçti. Aslında Türk tarihinin ilk dönemlerinden itibaren kurulan Türk Devletleri’nde bir devlet mekanizmasının dolayısı ile hükümet sistemlerinin olduğunu biliyoruz. Ama bu yazımda cumhuriyet dönemi hükümet sistemlerini 1921 “meclis hükümeti Sistemi”nden başlayarak analiz etmeye çalışacağım. ” Kadim Türkiye”nin hükümet sistemlerini de başka bir çalışmada ele alabiliriz.

Devlet, ülkesindeki toplulukların tümüne hâkim olan, üstün bir örgütlenme ve geniş kapsamlı bir tüzel kişiliktir. Her tüzelkişilik gibi, devlet de organları eliyle yönetilir. Toplumun ortak ihtiyaçlarını karşılayan resmi kurum ve kuruluşların tümü devletin organlarıdır.

Devletin kuvvetlerinin ayrılma derecesine ve ayrılan kuvvetler arasındaki ilişkilerin niteliğine göre, farklı hükümet sistemleri ortaya çıkar. Kuvvetlerin bir elde toplanması halinde “meclis hükümeti”, kuvvetlerin sert ayrılması halinde “başkanlık sistemi”,kuvvetlerin yumuşak ayrılması halinde ise“parlamenter sistem” özellikleri taşıyan bir hükümet sisteminin varlığından söz edilebilir. Kuvvetleri yasama organında toplayan ve yasama kuvvetinin mutlak üstünlüğünü esas alan “meclis hükümeti”, günümüzde yaygın olarak uygulanan bir sistem değildir. Ancak başkanlık sistemi ve parlamenter sistemin anlaşılmasında kolaylık sağlaması bakımından meclis hükümeti sisteminin de açıklanması gerekir.

Meclis Hükümeti Sistemi: Meclis hükümeti sistemi, yasama ve yürütme yetkisinin, seçimle oluşan bir parlamentoda toplanmasıdır. Yasama organı, kendi yaptığı yasaları, yine kendi uygulayarak devleti yönetmektedir. Jean J. Rousseau’nun“egemenliğin tekliği ve bölünmezliği” görüşü, meclis hükümeti sisteminin felsefi dayanağını oluşturur

Meclis hükümeti sisteminde, yasama yetkisi yanında yürütme yetkisi de meclise aittir. Halkın seçtiği üyelerden oluşan bir meclis, yasaları yapar ve yapmış olduğu yasaları yine kendisi uygular. Kalabalık bir topluluk olan meclisin, yürütme yetkisini doğrudan kullanması zor olduğundan, bu görevi yerine getirmek üzere, meclis üyeleri arasından bir “yürütme komitesi” seçilir. Meclise vekâleten, yürütme görevini yerine getiren bu komitenin, parlamenter sistemdeki bakanlar kurulu gibi bağımsız bir kişiliği ve meclise karşı kolektif sorumluluğu yoktur. Meclis tarafından görevlendirilen yürütme komitesi üyeleri, meclise karşı kurul halinde değil, bireysel olarak sorumludur.

Devlet iktidarını tek başına elinde tutan parlamentonun mutlak üstünlüğüne dayanan“meclis hükümeti”, parlamenter sistem gibi, yaygın olarak uygulanan bir hükümet şekli değildir. Genellikle kriz dönemlerinde ve yeni bir siyasi düzene geçiş sürecinde, birlik ve bütünlüğü sağlaması ve devletin gücünün tek elden kullanılmasına imkân vermesi bakımından tercih edilir. Meclis hükümeti sistemi, aşağıda açıklanan üç özelliği ile öteki sistemlerden tamamen farklıdır.

* Yasamadan bağımsız bir yürütme organı yoktur.

* Meclis sürekli olarak görev yapar.

* Devlet ve hükümet başkanlığı makamı yoktur.

Türkiye, imparatorluktan cumhuriyete geçiş sürecinde uygulanan 1921 Anayasası’nda meclis hükümeti sistemi benimsedi. Meclis hükümeti sistemi genellikle siyasi buhran ve yeni bir siyasi rejime geçiş dönemlerinde uygulanır. Fransa’da 1792-95 yılları arasında kurulan “Konvansiyon Meclisi” ve Türkiye’de 1921 Anayasası’nın benimsendiği meclis hükümeti sistemi, monarşiden cumhuriyete geçişte ara rejim niteliği taşımaktadır.

 Gerek Fransa’da, gerekse Türkiye’de, monarşi tasfiye edilerek, cumhuriyet tam olarak hayata geçince, meclis hükümeti sistemi terk edilmiştir. Günümüzde, meclis hükümeti sistemini, sürekli bir rejim olarak benimseyen ve uygulayan tek ülke İsviçre’dir.

 1921 Anayasası’nın kurduğu siyasal rejimde, meclis hükümeti sisteminin gereği olarak, devlet başkanı ve başbakan yoktu. Devleti ve milleti en yüksek seviyede temsil yetkisine sahip olan organ meclis başkanıydı. Meclis başkanı, icra vekilleri heyetinin de başkanıydı. Meclis, kendi üyeleri arasından seçtiği icra vekillerini, istediği zaman değiştirebilirdi. Meclis, aynı zamanda, yargı yetkisine de sahipti.

Önümüzdeki hafta parlamenter sistem ile devam etmek üzere…